Bakgrunnur
Suður-Súdan varð sjálfstætt ríki árið 2011 við aðskilnað frá Súdan. Það svæði sem varð Suður-Súdan var um þriðjungur af landsvæði Súdan. Skipting landsins var gerð eftir að borgarastyrjöld hófst á milli stjórnvalda í norðurhluta landsins og frelsishreyfingar í suðurhlutanum og stóð borgarastyrjöldin yfir á árunum 1983-2005. Þetta var lengsta samfellda borgarastyrjöld í sögu Afríku og var kölluð „önnur súdanska borgarstyrjöldin“ . Hún var talin vera framhald af „fyrstu súdönsku borgarstyrjöldinni“ frá 1955-1972. Til viðbótar við átök í suðurhluta landsins voru súdönsk stjórnvöld í átökum við hópa í norðvesturhluta Darfur-svæðisins. Friðarsamningur var gerður árið 2005 milli stjórnvaldananna í Súdan og frelsishreyfingarinnar (uppreisnarhersins) í suðurhluta landsins sem kallar sig SPLM. Samkvæmt friðarsamningnum átti að verða atkvæðagreiðsla um sjálfstæði í suðurhluta landsins, þ.e. kosningar um stofnun ríkisins Suður-Súdan. Haldnar voru friðsamlegar og áreiðanlegar kosningar árið 2011 í suðurhluta landisns þar sem 99% kusu að Suður-Súdan yrði sjálfstætt ríki. Það var ljóst að andstaðan í norðurhluta landsins, sem ennþá heitir Súdan, var eitthvað sem sameinaði íbúana í suðurhluta landsins sem í dag heitir Suður-Súdan. Burtséð frá miklum einhug í suðurhluta landsins um aðskilnað frá norðurhlutanum var lítið sem bjó í haginn fyrir því að Suður-Súdan yrði sjálfstætt ríki. Íbúar í Suður-Súdan áttu sér langa sögu um innbyrðis átök og skortur var á stöðugum pólitískum stofnunum. Það fyrsta sem gerðist eftir að baráttan fyrir aðskilnaði frá norðurhluta landsins var yfirstaðin var að pólitísk átök hófust í Suður-Súdan.
Pólitísk átök
Frelsishreyfingin var það næsta sem líktist ríkismyndun í Suður-Súdan árið 2011. Skortur á skýrum, sameiginlegum óvini til að berjast gegn, eins og í borgarastyrjöldinni í norðurhluta landsins, opnaði fyrir pólitíska baráttu innan frelsishreyfingarinnar. Þegar fyrsti forseti Suður-Súdan, Slava Kiir, sakaði varaforsetann, Riek Machar, um að reyna að ná völdum með stjórnlagarofi, klofnaði frelsishreyfingin í tvennt. Það voru þessi pólitísku átök sem hleyptu borgarastyrjöldinni af stað í Suður-Súdan 15. desember 2013. Salva Kiir varð leiðtogi ríkisstjórnarinnar sem stutt var af öðrum hluta frelsishreyfingarinnar fyrrverandi. Hinn hlutinn var andstæðingur stjórnarinnar og hann leiddi Riek Machar sem missti embætti sitt sem varaforseti. Sá hluti sem studdi stjórnina kallaði sig SPLM/A sem er sambland af nafninu á pólitíska og hernaðarlega hluta frelsishreyfingarinnar fyrrverandi. Andstæðingar stjórnarinnar voru í svokallaðri andstöðu við stjórnvöld og kölluðu sig þess vegna SPLM/A-í andstöðu (til að einfalda málið verða þessir tveir hlutar hér eftir kallaðir ríkisstjórnin og stjórnarandstaðan). Pólitísku átökin innan frelsishreyfingarinnar eiga sér líka sögulegar rætur. Riek Machar gekk úr SPLM á fyrri hluta 10. áratugar síðustu aldar og ögraði þáverandi leiðtoga, John Garang (forvera Salva Kiir). Pólitísku átökin sem blossuðu upp innan frelsishreyfingarinnar eftir sjálfstæðið (milli stjórnarinnar og stjórnarandstöðunnar) voru upphafið að borgarastyrjöldinni í Suður-Súdan. Þúsundir manna höfðu verið drepnar innan fárra vikna og rúmlega 800.000 manns flúið heimili sín. Ofbeldið sem fylgdi gerði það að verkum að átökin í Suður-Súdan breyttust úr því að vera átök um pólitísk völd og fóru í meira mæli að snúast um þjóðerni, öryggi og aðgang að auðlindum.
Drifkraftur í borgarastyrjöldinni
Skýrustu átök þjóðarbrota í Suður-Súdan er á milli Dinka-ættbálksins og Nuer-ættbálksins. Dinka-ættbálkurinn er nátengdur herafla ríkisstjórnarinnar sem framdi kerfisbundið ofbeldi gegn Nuer-ættbálkinum í höfuðborginni Juba fljótlega eftir að átökin brutust út, margir óbreyttir borgarar í röðum Nuer-ættbálksins voru drepnir. Þetta leiddi til stofnunar andspyrnuhópa innan Nuer-ættbálksins. Ofbeldisfull viðbrögð vopnaðra Nuer-hópa beindust oft gegn Dinka-ættbálkinum almennt frekar en vopnuðum sveitum og voru því margir óbreyttir borgarar úr þeirra hópi einnig drepnir. Borgarastyrjöldin, sem hófst sem pólitísk átök, fór því fljótt að snúast um hvaða ættbálki íbúar tilheyrðu, fyrst og fremst á meðal Dinka-ættbálksins og Nuer-ættbálksins. Ofbeldið sem stigmagnaðist tengdist einnig sögulegum átökum á svæðinu, sem hafði ekki endilega eitthvað með þjóðerni að gera í upphafi, en lagði grunninn að þess kyns túlkun eftir á. Þjóðernislegt eðli ofbeldis er ekki nýtt af nálinni en þjóðerni hefur gegnt miklu stærra hlutverki í núverandi borgarastyrjöld en áður. Auk þess hefur þörfin fyrir efnahagslegt öryggi, möguleg græðgi, verið drifkraftur í átökunum í Suður-Súdan. Þau snúast aðallega um að vernda landsvæði og koma í veg fyrir að nautgripum sé stolið. Jonglei-svæðið hefur orðið fyrir miklum áhrifum af þessu en þar hafa um 100.000 Suður-Súdanar flúið heimili sín.
Hvíti herinn
Almennir borgarar á meðal Nuer-ættbálksins gripu einnig til vopna og voru kallaðir „Hvíti herinn“. Margir hópar af svæðinu tilheyra hvíta hernum. Þrátt fyrir að hvíti herinn berjist í grundvallaratriðum við hlið varaforsetans fyrrverandi, Machar, hefur skilningurinn á átökunum og grundvallarhugmynd hernaðarins verið frábrugðin. Í stuttu máli má segja að hinir pólitísku og hernaðarlegu leiðtogar hafi sinn eigin tilgang varðandi pólitísk völd á meðan íbúum hefur fyrst og fremst verið umhugað um öryggi og réttlæti. Þetta hefur leitt til mikillar pólitískrar orðræðu leiðtoganna til þess að virkja íbúana til stríðs. Þetta hefur einnig orðið til þess að átökin eru ekki lengur undir stjórn leiðtoganna sem gerir það að verkum að erfiðara er að stöðva þau. Fyrir utan veikar, pólitískar stofnanir hefur Suður-Súdan heldur ekki sterk, sameiginleg þjóðareinkenni. Þetta hefur verið mikilvæg ástæða þess að pólitískir leiðtogarm sem og leiðtogar í hernum, hafa getað notað orðræðu um þjóðerni og það að tilheyra hópi til að virkja ýmsa hópa til átaka. Veik þjóðernisvitund kann að hafa stuðlað að því að borgarastyrjöldin í Suður-Súdan hófst og stigmagnaðist á grunni þjóðernishópa.
Önnur staðbundin átök
Borgarastyrjöldinni í Suður-Súdan má lýsa á þann hátt að ríkisstjórnin og Dinka-ættbálkurinn berjist gegn stjórnarandstöðunni og Nuer-ættbálkinum, eins og lýst er hér að ofan. Slík einföldun er að mestu rétt en ástandið er flóknara en það. Þjóðarbrotin í Suður-Súdan, þar sem Dinka-ættbálkurinn og Nuer-ættbálkurinn eru fjölmennastir, samanstanda af ólíkum undirhópum. Átök og ofbeldi er einnig á milli og innan þessara hópa. Að því leyti sem átökin í Suður-Súdan snúast um þjóðerni, er það ekki bara á milli Dinka-ættbálksins og Nuer-ættbálksins þó að stóra myndin geti verið einfölduð á þann hátt. Einnig eru átök á ýmsum stigum þjóðfélagsins og tengsl hópa eru sveigjanleg. Hvatt er til ofbeldis að stórum hluta vegna þarfar fyrir öryggi annars vegar og löngunar til hefndar hins vegar og bæði tengist því að tilheyra hópi. Hóphugsunin stuðlar að því að ofbeldið beinist að almennum borgurum. Þetta er réttlætt með því að koma ábyrgð vegna athafna eins fulltrúa hópsins yfir hópinn allann. Hefnd eða gagnárás getur þess vegna beinst að hverjum sem er innan hins ,,seka" hóps.
Átökunum er ekki lokið
Fyrir utan innanlandsátök í Suður-Súdan eru átök við Súdan (nágrannaríkið í norðri) enn í gangi. Átökin á milli Súdan og Suður-Súdan snúast fyrst og fremst um olíuauðlindir og landamæri. Skiptingin á fyrrum Súdan gerði það að verkum að stærstur hluti olíuauðlindanna varð hluti af ríki Suður-Súdan. Á sama tíma liggja olíuleiðslurnar frá Suður-Súdan norður og í gegnum Súdan. Suður-Súdan er háð sölu á olíu. Þetta krefst samvinnu á milli landanna tveggja og samkomulags um tekjuskiptingu. Hin gagnkvæma „fíkn“ er eins og stendur uppspretta áframhaldandi átaka á milli landanna. Vopnaðir andspyrnuhópar í Súdan sýndu snemma stuðning sinn gagnvart hinni suður-súdönsku ríkisstjórn í átökunum í Suður-Súdan. Það sama gerði nágrannalandið Úganda. Á hinn bóginn eru teikn á lofti um að Súdan hafi látið skotfæri og vopn falla til jarðar í fallhlífum til herafla stjórnarandstöðunnar í Suður-Súdan sem súdönsk stjórnvöld neita. Átökin í Suður-Súdan hafa þess vegna líka svæðisbundin sjónarmið þar sem ólík nágrannalönd hafa sinna hagsmuna að gæta.
Human Rights Watch heldur því fram að vopnaðar hersveitir frá báðum hliðum átakanna, bæði þær sem berjast fyrir og gegn ríkisstjórninni, hafi framið grimmdarverk og e.t.v. líka stríðsglæpi. Liðsafli Sameinuðu þjóðanna í Suður-Súdan, UNMISS, telur að ástæða sé til að halda að framdir hafi verið glæpir gegn mannkyninu í borgarastríðinu í Suður-Súdan. Að auki hafa um tvær milljónir manna misst heimili sín vegna átakanna og þar af hefur einn af hverjum fjórum yfirgefið landið. Talið er að þriðjungur af 11 milljónum Suður-Súdana sé háður mataraðstoð (júní 2015).
Friðarsamningur
Leiðtogarnir Salva Kiir og Riek Machar undirrituðu friðarsamning í ágúst 2015. Samningurinn felur í sér að innleiða vopnahlé tafarlaust, koma á fót afvopnuðu svæði í kringum höfuðborgina, Juba, og setja Riek Machar aftur í embætti varaforseta. Þrátt fyrir að friðarsamningur hafi verið undirritaður hafa uppreisnarmenn, sem hafa barist við hlið Machar í borgarastríðinu, gefið merki um að þeir muni halda átökunum áfram án Machar sem leiðtoga. Það getur því orðið erfitt að koma á raunverulegum friði í Suður-Súdan. Öryggisráð Sameinuðu þjóðanna hefur þrýst á aðila til að koma á þesum friðarsamningi, m.a. með hótun um „tafarlausar aðgerðir“ ef samningurinn yrði ekki undirritaður.
Í lok júlí 2016 flúði Machar höfuðborgina af ótta um líf sitt. Hann var hrakinn sem varaforseti af Kiir forseta skömmu síðar. Í september 2016 hvatti Macher til stríðs til að koma ríkisstjórninni frá völdum.
Nýr friðarsamningur var undirritaður í september 2018 en hann leiddi ekki til varanlegs vopnahlés. Ný samsteypustjórn var stofnuð árið 2020, með Salva Kiir sem forseta og Riek Machar sem varaforseta.
Stríðsglæpir
Hersveitir SÞ í Suður-Súdan, UNMISS, telja ástæðu til að ætla að glæpir gegn mannkyni hafi verið framdir í borgarastyrjöldinni í Suður-Súdan. Mannréttindasamtökin Human Rights Watch halda því fram að hersveitir beggja vegna átakanna, bæði þeir sem berjast með og gegn stjórnvöldum, hafi framið gróft ofbeldi sem jaðrar í raun við stríðsglæpi.
Í skýrslu Mannréttindanefndar Sameinuðu þjóðanna sem fjallar um Suður-Súdan var komist að þeirri niðurstöðu í mars 2017 að það væru aðallega sveitir á vegum ríkisstjórnarinnar undir stjórn Dinka sem bæru ábyrgð á verstu mannréttindabrotunum. Skýrslan sýnir að stjórnarherinn framkvæmir þjóðernishreinsun sem miðar að Nuer íbúum og öðrum minnihlutahópum í landinu.
Árið 2019 opinberaði Mannréttindaráð Sameinuðu þjóðanna fyrir Suður-Súdan ný mannréttindabrot í þriðju skýrslu sinni um ástandið í landinu. Nefndin komst að þeirri niðurstöðu að gróft ofbeldi væri enn við lýði í landinu og gæti hugsanlega aftur, veit ekki hvort þetta henti best stríðsglæpi.
Ástand mannúðarmála
- Um 400.000 manns hafa látið lífið síðan 2013 vegna stríðsins (2018).
- Tæplega 2,4 milljónir hafa flúið land (2019).
- Um 1,9 milljónir eru á vergangi innan Suður-Súdan.
- Í júní 2022 greindu Sameinuðu þjóðirnar frá því að meira en 80 prósent af mannfalli óbreyttra borgara í landinu væru rakin til ofbeldis á milli samfélaga og vígasveita í samfélaginu.
- Um 8 milljónir manna í Suður-Súdan glíma við hungur eða hungursneyð. Fátækt er útbreidd og takmarkaður stuðningur við lífsviðurværi fólks hefur aukið ofbeldi í samfélögum. Fyrir utan að fá litla hjálp frá eigin ríkisstjórn, treystir Suður-Súdan að miklu leyti á aðstoð, sem að miklu leyti þornaði upp vegna átaka og vantrausts gjafaríkja á óábyrg útgjöld og spillingu stjórnvalda.
- Kynferðislegt ofbeldi, þar með talið kynferðislegt ofbeldi tengt átökum, gegn konum og stúlkum hefur verið útbreitt og viðvarandi vandamál í Suður-Súdan. Milli síðla árs 2020 og seint í júlí 2021, skjalfesti UNMISS 48 atvik af kynferðisofbeldi sem tengist átökum, fyrst og fremst af hálfu sveita sveita og stjórnarhers, þar á meðal nauðgun, hópnauðgun, þvinguð nekt og tilraun til nauðgunar á fórnarlömbum allt niður í 2 ára.
- Yfir 4,8 milljónir barna ganga ekki skóla. Fyrir stúlkur er aðgangur að menntun ekki aðgengilegur vegna fátæktar, ofbeldis, barnahjónabanda eða annarra og menningarlegra hlutdrægni sem grefur undan jafnrétti þeirra.
- Covid-19 og óstöpult veðurfar áttu einnig þátt í skelfilegu mannúðarástandi, þar sem Sameinuðu þjóðirnar lýstu því yfir að landið standi frammi fyrir versta fæðuóöryggi frá sjálfstæði landsins.
Hlutverk Sameinuðu þjóðanna
Hersveitir SÞ í Suður-Súdan, United Nations Mission in South Sudan (UNMISS) hafa gegnt mikilvægu hlutverki við að vernda almenna borgara. Í skýrslu Sameinuðu þjóðanna frá september 2014 er reiknað út að UNMISS hafi veitt 119.000 Suður-Súdönum vernd. UNMISS hefur því opnað nokkrar herstöðvar sínar til að vernda óbreytta borgara.
UNMISS hefur engu að síður verið harðlega gagnrýnd fyrir að hafa ekki aðhafst nægilega mikið. Bent er á að UNMISS hafi haft of fá úrræði til að vernda óbreytta borgara, en á sama tíma hafi þeir haft takmarkað ætlað hlutverk, þ.e.a.s. of veikt umboð til að geta tekið þátt í stríðsátökum. Í maí 2015 var meðal annars greint frá því að SÞ og önnur hjálparsamtök fluttu frá svæðum þar sem þau störfuðu vegna fjölgunar mannrána og nauðgana á almennum borgurum.
Í nóvember 2016 var kenískur yfirmaður UNMISS rekinn af SÞ vegna þess að sveitinni tókst ekki að vernda óbreytta borgara í höfuðborginni Juba á meðan á bylgju ofbeldis stóð í júlí 2016. Í kjölfarið dró Kenía hermenn sína frá UNMISS. Japanir sendu síðan hermenn til UNMISS, sem er í fyrsta sinn í næstum 70 ár sem Japanir senda hersveitir til annarra ríkja/annars ríkis?með umboð til að beita valdi ef þörf krefur.
Þann 20. febrúar 2017 var lýst yfir hungursneyð í hlutum Suður-Súdan, nokkuð sem búist hafði verið við og óttast um í langan tíma. Samkvæmt UNICEF voru yfir 100.000 manns fyrir áhrifum af lífshættulegu hungri og 5 milljónir til viðbótar voruí brýnni þörf fyrir næringu. Stríð og átök, ásamt þurrkum og efnahagslegum erfiðleikum, hafa leitt til bráðs matarskorts. Að auki var Kiir forseti sakaður af nokkrum yfirmönnum SÞ um að halda eftir matarbirgðum frá svæðum þar sem margir Núerar. Hungursneyðin varð til þess að Matvælastofnun SÞ (WFP),Barnahjálp SÞ(UNICEF) og Matvæla- og landbúnaðarstofnun Sameinuðu þjóðanna (FAO) hertu mannúðarstarf í landinu. Ekki hefur verið orðið við beiðni SÞ um fjárframlög til að koma í veg fyrir hungur þar, en nægilegu fjármagni til verkefnissins hefur ekki tekist þar sem UNICEF aflar fjármagns á eigin vegum án aðkomu SÞ en fær einnig framlög frá ríkjum og fyrirtækjum. UNICEF hafi aðeins náð að fjármagna um helming þess sem áætlað var að þyrfti til þess að ná til allra/eða fullfjármagna verkefnið.
Það er verkefni SÞ í Suður-Súdan sem einbeitir sér eingöngu að samskiptum Suður-Súdan og Súdans, á landamærasvæðinu Abyei. Þessi aðgerð er skammstafað UNISFA (United Nations Interim Security Force for Abyei). UNISFA fékk umboð sitt frá öryggisráði Sameinuðu þjóðanna í júní 2011 til að bregðast við auknu ofbeldi á svæðinu. Verkefnið kom í kjölfar þess að Súdan og Suður-Súdan samþykktu að afvopna Abyei. SÞ gegnir einnig mikilvægu hlutverki í yfirstandandi friðarviðræðum stríðsaðila í Suður-Súdan.