Úsbekistan

Landafræði

Um það bil fjórir fimmtu hlutar Úsbekistan samanstendur af sléttu og þurru láglendi. Í suðri einkennist landslag af eyðimörk en í austri einkennist landslag af hæðóttara landslagi og gróskumiklu náttúru. Í átt að landamærunum að Kirgisistan og Tadsjikistan einkennist landslagið af Tian Shan fjallgarðinum. Nokkrar stórár renna frá hálendinu í suðaustri í gegnum landið til norðvesturs og á landamærum Kasakstan liggur Aralhaf. Loftslagið er meginlands og þurrt með löngum heitum sumrum og stuttum köldum vetrum. Mest af úrkomunni kemur á veturna og vorin.

Úsbekistan á við nokkur stór umhverfisvandamál að etja. Stórar ár landsins hafa verið tæmdar af vatni til notkunar í stórum áveitukerfum í landbúnaði. Frárennsli ánna hefur gert það að verkum að Aralhaf hefur nánast þornað upp. Fram á tíunda áratuginn var vatnið fjórða stærsta stöðuvatn heims en í dag á það á hættu að hverfa alveg. Mikil notkun tilbúins áburðar í landbúnaði hefur einnig leitt til mengunar á grunnvatni, ám og vötnum. Losun frá stóriðju hefur ennfremur leitt til mengunar lofts og jarðvegs.

Saga

Svæðið sem í dag er Úsbekistan var byggt af hirðingjaþjóðum á forsögulegum tíma. Fyrsta þekkta konungsríkið á svæðinu var Saka-ættin sem ríkti um alla Mið-Asíu um 800 f.Kr. svæðið á sér langa sögu um að vera stjórnað, hernumið og sigrað af fjölda mismunandi konungsríkja og þjóða. Árið 329 f.Kr Svæðið var lagt undir sig af Alexander mikli og flutt inn í hellenískan heim. Fyrir utan 100s var svæðið mikilvægt fyrir fólks- og vöruflutninga á viðskiptaleiðinni milli Evrópu og Kína, einnig þekkt sem Silkivegurinn. Frá 6. öld tóku Arabar yfirráð yfir allri Mið-Asíu og færðu íslam til svæðisins. Genghis Khan hertók svæðið á 13. öld, áður en tyrkneskir landvinningarar stofnuðu öflugt heimsveldi í núverandi Úsbekistan á 14. öld. Handan við 19. öld var allt Mið-Asíusvæðið undir stjórn Rússa.

Sem afleiðing af rússnesku byltingunum árið 1917 brutust út átök milli úsbekskra þjóðernissinna og rússneskra bolsévika. Þjóðernishreyfingunni var brotið niður á hrottalegan hátt og árið 1924 var Sovétlýðveldið Úsbekistan stofnað. Þegar Sovétríkin hrundu árið 1991 varð Úsbekistan sjálfstætt ríki í fyrsta sinn.

Samfélag og pólitík

Úsbekistan er einræðislýðveldi þar sem forsetinn hefur mikil völd. Forsetinn er þjóðhöfðingi landsins, æðsti yfirmaður hersins og er fulltrúi framkvæmdavaldsins. Forsetinn er kosinn til fimm ára í senn en kosningarnar eru ekki lýðræðislegar. Löggjafarvaldið er formlega í höndum þingsins, sem í raun ber ábyrgð á forsetanum. Forsætisráðherra og ríkisstjórn landsins eru einnig valin af forsetanum. Forræðisstefnan í landinu hefur stuðlað að stöðugleika en er harðlega gagnrýnd á alþjóðavettvangi fyrir alvarleg mannréttindi borgaranna. Nokkur þúsund eru fangelsuð fyrir að gagnrýna stjórnina og stjórnin er sökuð um trúarlegar, pólitískar og þjóðernisofsóknir gegn almenningi.

Frá sjálfstæði árið 1991 eru nokkur af landamærum landsins enn óljós. Nokkrum sinnum hafa landamæradeilur leitt til ólgu milli Mið-Asíuríkja. Á landsbyggðinni eru heilbrigðiskerfi og innviðir mjög illa þróaðir og léleg hreinlætisaðstaða og sorpstjórnun leiðir til hraðrar útbreiðslu sjúkdóma. Í borgunum búa yfir 50 prósent íbúa í fátækrahverfum. Gömul viðmið og hefðir gera það að verkum að konur og kynferðislegir minnihlutahópar hafa veikar stöður í samfélaginu og á vinnumarkaði eru konur mjög sjaldan í háum stöðum. Samkynhneigð á milli karla varðar allt að þriggja ára fangelsi.

Efnahagur og viðskipti

Efnahagsgrundvöllur og viðskiptalíf Úsbekistan er arfur frá Sovétríkjunum. Ríkisfyrirtæki ráða ríkjum í hagkerfinu og áætlanagerð stjórnvalda og afskipti af markaði eru algeng. Á tímum Sovétríkjanna byggðist efnahagslegur grundvöllur landsins á ríkisstyrktri bómullarframleiðslu. Þegar Sovétríkin hrundu og niðurgreiðslum lauk hrundi efnahagur landsins. Bómull er enn mikilvæg atvinnugrein í landinu en vatnsskortur og gömul áveitukerfi gera greinina ósjálfbæra. Atvinnugreinin hefur í mörg ár verið gagnrýnd á alþjóðavettvangi fyrir að stunda nauðungar- og barnavinnu, en í seinni tíð hefur nauðungarvinnu verið lagt niður. Auk bómull er ræktað júta, hveiti, ávextir og grænmeti. Ríkið ræður hins vegar hvað er ræktað og á hvaða verði vörurnar eru seldar, sem samsvarar eins konar áætlunarbúskap.

Frá tíunda áratugnum hefur útflutningur á jarðgasi og olíu orðið mikilvæg atvinnugrein fyrir landið. Úsbekistan er einnig meðal stærstu framleiðenda heims á gulli og úrani. En þrátt fyrir miklar jarðefnalindir og aðrar náttúruauðlindir glímir landið við útbreidda fátækt. Yfir 60 prósent íbúanna búa við algjöra fátækt og efnahagur landsins er algjörlega háður alþjóðlegri aðstoð. Úsbekistan er einnig í hópi spilltustu ríkja heims, sem gerir það erfitt að laða að erlenda fjárfestingu.