Bandaríkin

Landafræði

Bandaríkin eru fjórða stærsta land heims miðað við landsvæði. Sumar tölur sýna að Bandaríkin eru stærri en Kína. Þetta kann að vera vegna þess að útreikningurinn tekur þá með strandsjó Bandaríkjanna.

Landslagið í Bandaríkjunum er fjölbreytt. Í austri teygja slétturnar sig frá Atlantshafi í átt að skógi vöxnum hæðum. Mississippi-Missouri áin rennur í gegnum landið í Mexíkóflóa. Víðáttumiklar sléttur landbúnaðarlands einkenna landslagið í vesturátt í átt að Klettafjöllum. Svæðin vestan fjallgarðsins einkennast af eyðimerkur- og bergmyndunum eins og í 'Grand Canyon'. Denali (áður kallað Mount McKinley) í 6194 metra hæð yfir sjávarmáli, er hæsta fjall landsins og er staðsett í Alaska í norðri. Flest Bandaríkin hafa temprað loftslag, en hitabeltisloftslag er ríkjandi á Hawaii og Flórída og heimskautaloftslag einkennir Alaska.

Notkun kemísks áburðar og skordýraeiturs mengar grunnvatn og sums staðar þurfa yfirvöld að setja reglur um vatnsnotkun. Í Kaliforníuríki hafa verið þurrkar síðan 2011, sem hefur leitt til skógarelda og skorts á vatni fyrir heimili og landbúnað. Önnur umhverfisvandamál eru eyðing skóga og loftmengun. Bandaríkin eru meðal þeirra landa í heiminum sem losa mest CO2 (koldíoxið).

Donald Trump, fyrrverandi forseti Bandaríkjanna, dró Bandaríkin út úr Parísarsamkomulaginu. Parísarsamkomulagið er samkomulag sem miðar að því að koma í veg fyrir að hitastig jarðar hækki meira en tvær gráður. Joe Biden Bandaríkjaforseti hefur gengið aftur til samninga. Vonin um að markmiðinu verði náð styrkist.

Saga

Frumbyggjar Norður-Ameríku eru upphaflega upprunnir í Evrasíu og settust að í landinu fyrir nokkur þúsund árum. Þar til landið var nýlenda Evrópubúa á 1500, bjuggu frumbyggjar í nokkur hundruð mismunandi ættbálkasamfélögum.

Þegar evrópskir sjómenn undir forystu Kristófers Kólumbusar uppgötvuðu sjóleiðina til Ameríku árið 1492 héldu þeir að þeir væru komnir til Asíu (oft einfaldlega nefnt Indland). Þeir fóru því að kalla frumbyggja 'frumbyggja Ameríku'. Landið var nýlenda Evrópubúa um 1500. Meirihluti frumbyggja dó úr evrópskum sjúkdómum og margir voru hraktir með valdi frá löndum sínum. Evrópubúar fluttu samtímis fólk frá Afríku og notuðu það sem þræla í Ameríku.

Árið 1776 skildu 13 nýlendur við Atlantshafsströndina sig frá Stóra-Bretlandi sem leiddi til stofnunar Bandaríkjanna. Árið 1861 braust út borgarastyrjöld milli norður- og suðurríkjanna. Suðurríkin gáfust upp árið 1865. Fyrir vikið var þrælahald afnumið, þó að kynþáttafordómar og kúgun héldust við. Bæði frumbyggjar og þeir sem eru af afrískum uppruna urðu lengi fyrir harðri kúgun. Þessi saga einkennir einnig Bandaríkin í dag, sem enn hafa 574 viðurkennda frumbyggja ættkvíslir í landinu.

Á áratugunum eftir borgarastyrjöldina jukust völd Bandaríkjanna á alþjóðavettvangi. Bandaríkin voru aðalarkitektinn að stofnun Sameinuðu þjóðanna eftir síðari heimsstyrjöldina og urðu fyrsti fastafulltrúinn í öryggisráði Sameinuðu þjóðanna árið 1945. Bandaríkin urðu þá voldugasta ríki heims, með Sovétríkin sem eina andstæðinginn, í því sem síðar varð kalda stríðið. Kalda stríðið stóð þar til seint á 1990, þegar Sovétríkin leystust upp og Bandaríkin komu fram sem eina risaveldið í heiminum.

Bandaríkin urðu fyrir meiriháttar hryðjuverkaárás 11. september 2001. Til að bregðast við því lýstu Bandaríkin yfir alþjóðlegu stríði gegn hryðjuverkum og réðust inn í Afganistan og Írak.

Samfélag og stjórnmál

Bandaríkin eru sambandslýðveldi og samanstanda af 50 ríkjum. Alríkisstjórnvöldin hafa yfirumsjón með utanríkismálum, varnarmálum, borgaralegum réttindum, sköttum, póstþjónustu, seðlabankanum og milliríkjaviðskiptum. Ríkin sjá aðallega um almenna löggjöf. Stjórnarskráin frá 1787 er enn í gildi, með nokkrum breytingum þó. Í Bandaríkjunum er fjölflokkakerfi, þar sem demókratar og repúblikanar eru ráðandi. Í bandaríska þinginu eru tvær deildir; fulltrúadeildin og öldungadeildin. Forsetinn er bæði forsætisráðherra og æðsti yfirmaður hersins, hann getur beitt neitunarvaldi á löggjöf frá þinginu. Dómskerfi landsins er flókið, þar sem hvert hinna 50 ríkja hefur sitt réttarkerfi. Bandaríska þjóðin er mjög fjölbreytt, þar býr mikið af innflytjendum. Hlutfall íbúa af evrópskum uppruna fer minnkandi, en latneski hluti íbúanna eykst stöðugt.

Hagkerfi og viðskipti

Bandaríkin eru leiðandi efnahagsstórveldi í heiminum. Hið fría markaðshagkerfi hefur einkennt efnahag landsins. Lögð er áhersla á einkavæðingu með takmarkaðri aðkomu stjórnvalda. Vegna fjölbreytileika í legu, náttúruauðlindum, loftslagi, samgöngum og samskiptum hafa Bandaríkin fjölbreytta viðskiptasamsetningu með miklum mun á milli ríkja. Þjónustugreinar standa undir stærstum hluta vergrar landsframleiðslu, þar á eftir kemur iðnaður, námuvinnsla og byggingarvinna. Landið er mjög framarlega í rannsóknum og þróun. Utanríkisviðskipti eru mjög mikilvæg fyrir Bandaríkin og undanfarin ár hefur þungamiðja viðskiptanna færst frá Evrópu til Asíu. Bandaríkin hafa verið í framlínunni við stofnun fríverslunarsamtaka eins og WTO og NAFTA. Vegna langra vegalengda á milli staða er í landinu vel þróað samgöngukerfi, í lofti, láði og legi. Fjármálakreppan árið 2008 hafði mikil áhrif á Bandaríkin. Atvinnuleysi jókst töluvert og ríkið hefur þurft að finna leiðir til þess að halda jafnvægi í efnahagsmálum. Þó ástandið fari batnandi bíða Bandaríkjanna ýmsar áskoranir.