Mongólía

Landafræði

Landslag Mongólíu einkennist af grösugum steppum og hæðum. Í norður- og vesturhluta landsins eru snævi þakin fjöll, þar sem Khutnij orgil er hæsti tindur í 4374 m hæð yfir sjávarmáli. Í suðri einkennist landslagið af Gobi eyðimörkinni sem er þriðjungur af flatarmáli landsins. Mongólía er eitt stærsta landlukta ríki heims og hæsta land heims. Í Mongólíu er þurrt meginlandsloftslag, mikill hitamunur og lítil úrkoma. Höfuðborgin, Ulan Bator, er kaldasta höfuðborg heims, með 0 gráðu meðalhita á ári.

Stærstu umhverfisvandamál landsins eru mengun, jarðvegseyðing og eyðimerkurmyndun. Loftmengunin í kringum höfuðborgina er mikil og Ulan Bator hefur mælt verstu loftgæði í heimi. Óvinsamlegur iðnaður og notkun kolaorku og kola sem eldsneytis er um að kenna. Árið 2019 bönnuðu stjórnvöld notkun á hráum kolum, en margir sem búa við fátækt hafa ekki efni á valkostinum (hreinsað kol). Landið hefur ekki tekist að sigrast á vandanum.

Slæm stjórn á olíurekstri og námuvinnslu hefur gert það að verkum að takmarkaður vatnsforði landsins er sérstaklega viðkvæmur fyrir mengun. Mikil eyðing skóga og ofbeit eykur jarðvegseyðingu vegna roks og rigningar. Mongólía verður einnig oft fyrir jarðskjálftum og er mjög viðkvæm fyrir miklum þurrkum á sumrin og miklum kulda á veturna.

Saga

Fornleifarannsóknir sýna að fólk hefur verið í því sem er Mongólía í dag í um 200.000 ár. Frá því um 4. öld, þróuðu hirðingjarnir ættbálkar á staðnum ný vopn og stríðsaðferðir. Árið 1206 sameinaði herforinginn Temüjin nokkra ættbálka undir eitt ríki og breytti sínu eigin nafni í Genghis Khan. Á valdatíma hans lögðu Mongólar undir sig svæði sem náði frá Kóreu í austri til Austurríkis í vestri. Svæðið er langstærsta ríki sem hefur verið til. Hins vegar varð svæðið aldrei starfhæft sameinað ríki og eftir dauða Genghis Khan var því skipt upp og stjórnað af börnum hans og barnabörnum. Þar sem löndin voru svo víðfeðm var áhrifum mongólskra ráðamanna að lokum mótmælt og þeir hraktir aftur til mið-asískra heimalanda sinna.

Á 15. öld komst Mongólía undir stjórn Kínverja. Eftir langa baráttu öðlaðist landið loks sjálfstæði frá Kína árið 1921, en undir ströngu eftirliti Sovétríkjanna. Landið fékk Sovét-innblásna kommúnistastjórn árið 1924 og virkaði sem einræðisríki eins flokks til 1990. Mongólía fékk nýja stjórnarskrá sem ekki var kommúnista árið 1992 og innleiddi markaðshagkerfi.

Samfélag og pólitík

Samkvæmt stjórnarskránni er Mongólía sjálfstætt, lýðræðislegt einingalýðveldi. Stjórnarformið er hálfforsetalegt, sem þýðir að í landinu er forseti og forsætisráðherra. Þjóðhöfðingi og æðsti yfirmaður hersins er forsetinn sem er kjörinn til fjögurra ára í senn. Löggjafarvaldið er Alþingi. Alþingi þarf að samþykkja forsetann og skipar forsætisráðherra og aðra ráðherra. Forseti hefur neitunarrétt gegn lagafrumvörpum sem þingið hefur lagt fram.

Stjórnmál í landinu einkennast af átökum tveggja stærstu flokkanna. Báðir flokkar saka hvor annan um að grafa undan lýðræðinu.

Umskiptin úr sósíalísku samfélagi yfir í kapítalískt samfélag hefur verið erfitt fyrir Mongólíu. Stórfelld einkavæðing landsins og atvinnulífsins hefur verið þjáð af víðtækri spillingu og ört hækkandi verðlagi. Þetta hefur leitt til þéttbýlismyndunarferlis (fólk sem flytur af landsbyggðinni inn í borgirnar), sem hefur sett mikla þrýsting á þegar vanþróaða innviði landsins, opinbera heilsugæslu og félagsþjónustu.

Stjórnarskráin veitir íbúum pólitísk réttindi og borgaraleg réttindi en útbreidd spilling hamlar frekari þróun. Staða kvenna í samfélaginu einkennist af arfleifð hefðbundins hirðingjaættflokkafélags Mongóla. Á landsbyggðinni og á fátækum svæðum eru kynjahlutverkin enn mjög aðskilin og konur hafa lítið valfrelsi og tækifæri til menntunar. Heimilisofbeldi gegn konum er líka stórt vandamál. Kynferðislegir minnihlutahópar verða oft fyrir áreitni.

Efnahagur og viðskipti

Eftir að markaðshagfræðilegar umbætur voru gerðar á tíunda áratugnum hefur mongólska hagkerfið vaxið. Þegar landið fór að nýta jarðefnaauðlindir sínar upp úr 2000 jókst hagkerfið um tæp tíu prósent. Í landinu er bæði kopar, kol, mólýbden, tin, wolfram og gull. Stundum á 2010 var landið með eitt ört vaxandi hagkerfi í heimi. Hins vegar hefur víðtæk spilling og skortur á reglugerðum leitt til þess að erlend fjárfesting hefur minnkað síðan 2014, sem stöðvaði öran vöxt.

Um helmingur landsmanna lifir af landbúnaði, aðallega búfjárrækt. Í reynd er landið stórt beitarland og sífellt stærri búfénaður og fleiri skepnur stríða á beitarsvæðum. Kasmír ull er mikilvæg útflutningsvara.

Þrátt fyrir miklar jarðefnaútfellingar og einstaka sinnum blómlegt hagkerfi einkennist mongólskt samfélag af víðtækri fátækt. Tekjurnar af námuiðnaðinum í landinu hafa verið misjafnar og munurinn á ríkum og fátækum hefur aukist. Yfir 20 prósent íbúanna lifa undir fátæktarmörkum landsmanna. Stórfelld þéttbýlismyndun hefur einnig leitt til mjög mikils atvinnuleysis og til byggingar stórra fátækrahverfa umhverfis borgirnar.

Landið flytur inn um 70 prósent allra matvæla sem það þarfnast og er því berskjaldað fyrir verðbreytingum og efnahagsþróun mikilvægustu viðskiptalanda sinna, Rússlands og Kína. Til lengri tíma litið er talið að ferðaþjónusta geti orðið mikilvæg, en skortur á innviðum kemur í veg fyrir uppbyggingu þessa greinar enn sem komið er.