Nýja Sjáland

Landafræði

Nýja Sjáland samanstendur af helstu eyjunum North Island og South Island, og nokkrum minni eyjum. Sørøya er stærst og hér liggur fjallgarðurinn Suður-Alparnir. Þar býr um fjórðungur íbúanna.

Nýja Sjáland er hluti af eldfjallaeyjabelti umhverfis Kyrrahafið. Á Norðureyju eru eldfjöll, hlý vötn og goshverir; þetta bendir til þess að hreyfingar eigi sér enn stað í jarðskorpunni. Á Nýja Sjálandi verða um það bil 14.000 jarðskjálftar árlega, sumir þeirra eru öflugir.

Loftslag á Nýja Sjálandi er breytilegt eftir landfræðilegri staðsetningu og landslagi, frá köldu og raka til þurrt og subtropical. Vestanvindsbeltið á suðurhveli hefur áhrif á loftslagið, því viðvarandi lágþrýstingur veldur mildu loftslagi.

Vegna langrar einangrunar frá umheiminum hefur Nýja Sjáland einstaka gróður og dýralíf. Þessu er ógnað í dag vegna útbreiðslu framandi tegunda á eyjunum. Í dag eru ströng lög sem vernda skóginn sem eftir er, eftir mikla eyðingu skóga á 19. og 20. öld. Ríkið verður einnig að fylgjast með fuglategundum þar sem nokkrir stofnar eru í útrýmingarhættu.

Saga

Nýja Sjáland var byggt af Pólýnesíu á árunum 1250 til 1300 og var þar með síðasti stóri landmassann sem byggður var. Pólýnesar eru í dag þekktir sem Maori. Fyrsti Evrópumaðurinn til að koma var líklega Hollendingurinn Abel Tasman á uppgötvunarferð sinni árið 1642.

Evrópubúar sneru ekki aftur fyrr en 120 árum síðar. Þá kortlagði breski landkönnuðurinn Cook Captain ströndina. Snemma á 19. öld komu breskir kaupmenn, hvalveiðimenn, ævintýramenn og trúboðar og settust að meðal Maóra. Átök komu upp milli fastráðinna íbúa og innflytjenda.

Til að vernda breska hagsmuni og stjórna þróuninni sendi London fulltrúa (sýslumann) til Nýja Sjálands árið 1832. Átta árum síðar viðurkenndu Maórar að landið yrði bresk nýlenda, með Waitangi-sáttmálanum. Í staðinn áttu Bretar að veita Maórum vernd og lönd. Flestir Maori höfðingjar lúta stjórn Viktoríu drottningar. Hrottaleg kúgun hófst og deilurnar stóðu yfir í yfir 30 ár.

Árið 1852 varð Nýja Sjáland nýlenda með eigin ríkisstjórn og árið 1907 sjálfstætt ríki í Samveldi þjóðanna. Árið 1947 varð landið algjörlega sjálfstætt frá Stóra-Bretlandi.

Samfélag og pólitík

Nýja Sjáland er enn aðili að Samveldi þjóðanna og breski konungurinn er þjóðhöfðingi landsins. Fulltrúi hans er ríkisstjóri. Stjórnarformið er þingbundið þannig að vald er hjá þinginu. Kosið er til þings á þriggja ára fresti. Forsætisráðherrann er raunverulegur stjórnmálaleiðtogi landsins og verður að njóta trausts þingsins. Skipuð er ríkisstjórn með um 20 ráðherrum.

Það er engin skrifleg stjórnarskrá þar sem dómskerfið byggir á breskum hefðum. Stjórnmál hafa jafnan verið undir stjórn Þjóðfylkingarinnar og Verkamannaflokksins, jafnaðarmanna. Nýtt kosningakerfi frá 1996 styrkti litlu flokkana engu að síður nokkuð.

Mikilvægt pólitískt mál er spurningin um bótakröfu Maóra. Þetta á sérstaklega við um landsvæði og veiðiheimildir sem þeir misstu þegar Bretar tóku landið.

Sameinuðu þjóðirnar hafa gagnrýnt Nýja Sjáland fyrir lágan refsilágmark. Börn yngri en 10 ára geta verið dæmd fyrir morð og öðrum glæpum má refsa frá 14

Efnahagur og viðskipti

Nýja Sjáland hefur lítið og opið hagkerfi. Frá 1984 hefur hagkerfið þróast frá því að vera lokað og stjórnað yfir í fríverslunarhagkerfi. Útflutningur á vörum eins og kjöti, mjólkurvörum, skógarafurðum, ávöxtum, grænmeti og ull er mikilvæg tekjulind. Þegar kemur að ull og kinda- og lambakjöti er landið stærsti framleiðandi heims. Raforkuþörf landsins er mætt með vatnsafli og jarðvarma.

Landið hefur marga endurnýjanlega orkugjafa, svo sem vatnsafl og jarðvarmaver. Hagkerfið er mjög háð viðskiptum og viðkvæmt fyrir sveiflum á markaðsverði í Asíu, Evrópu og Bandaríkjunum. Árið 2008 varð Nýja Sjáland fyrsta iðnríkið til að gera fríverslunarsamning við Kína. Í dag eru mikilvægustu viðskiptalöndin Kína, Ástralía, Japan og Bandaríkin. Landið er aðlaðandi ferðamannastaður og ferðaþjónustan fer vaxandi. Að auki er Nýja Sjáland þekkt fyrir kvikmyndaiðnað sinn. Víniðnaðurinn er vaxandi og lítur út fyrir að vera vænleg tekjulind.

Það eru ákveðnar áhyggjur í hagkerfi Nýja-Sjálands, eins og skuldir heimila hækka á sama tíma og húsnæðisverð hækkar.