Pólland

Landafræði

Pólland er tiltölulega flatt land. Eina landslag landsins í mikilli hæð liggur við Karpatafjöll í suðri, þar sem fjallgarðar teygja sig meðfram landamærum Slóvakíu og Úkraínu. Á láglendi er mikið landbúnaðarland og skógur. Þetta eru stærstu náttúruauðlindir landsins. Lengsta áin, Wisla, rennur í gegnum mikilvægustu borgir Póllands. Loftslag í Póllandi er meginlandsloftslag og breytilegt eftir árstíðum. Yfirleitt er þurrara austanlands og rigning vestanlands.

Loftmengun frá kolakyntri orku, súru regni og eyðingu skóga eru þrjú stærstu umhverfisvandamál Póllands. Af þeim 50 borgum í Evrópu sem eru með verstu loftgæði eru 33 þeirra í Póllandi. Betri loftgæði eru því forgangsverkefni en pólsk yfirvöld eru hikandi við að draga úr mikilli kolaframleiðslu sinni. Pólland hefur einbeitt sér sérstaklega að vindorku á hafi úti sem endurnýjanlegan orkugjafa. Umhverfisástandið í landinu hefur engu að síður batnað mikið frá lokum níunda áratugarins.

Saga

Elstu ummerki manna í Póllandi í dag eru frá steinöld. Ríki Póllands varð til í fyrsta sinn á 9. öld. Staðsetningin hefur gert landið viðkvæmt fyrir innrásum og landamæri landsins hafa færst til nokkrum sinnum. Eftir stórveldi á milli 16. og 18. aldar var Póllandi skipt á milli ýmissa stórvelda og þannig sundraðist það. Fram að lok fyrri heimsstyrjaldar var Pólland ekki til.

Pólland var eitt þeirra landa sem urðu verst úti í seinni heimsstyrjöldinni. Á þeim sex árum sem stríðið stóð yfir voru tuttugu prósent íbúa landsins, helmingur þeirra gyðingar, drepnir. Eftir seinni heimsstyrjöldina var landamærum Póllands aftur breytt. Stór svæði voru áfram sovéskt yfirráðasvæði og sem bætur tók Pólland yfir þýsk svæði.

Eftir stríð varð Pólland einræði kommúnista. Á níunda áratugnum leiddu mótmæli til stofnunar fyrsta frjálsa verkalýðssambandsins í Austur-Evrópu. Það var kallað Samstaða og var undir stjórn Lech Walesa. Samningaviðræður milli Samstöðu og yfirvalda leiddu til þess að haldnar voru kosningar árið 1989 og Walesa varð fyrsti lýðræðislegi forseti landsins árið 1990. Þetta gerðist á sama tíma og kommúnisminn féll í restinni af Austur-Evrópu. Pólland var eitt af fyrstu löndum Austur-Evrópu til að ganga í NATO og ESB.

Vegna stríðsins í Úkraínu árið 2022 varð Pólland mikilvæg auðlind vegna staðsetningar sinnar. Eftir að hafa sett refsiaðgerðir ESB á Rússland varð Pólland mikilvægur flutningsstaður fyrir birgðir af vopnum og hergögnum til Úkraínu. 1,3 milljónir Úkraínumanna sóttu einnig um vernd í Póllandi.

Samfélag og pólitík

Pólland er þingbundið lýðveldi. Löggjafarvaldið er hjá þinginu sem skiptist í tvær deildir. Framkvæmdavaldið er deilt af ríkisstjórn og forseta. Forsetinn er þjóðhöfðingi landsins en megnið af valdinu er hjá ríkisstjórninni og forsætisráðherranum. Kaþólska kirkjan hefur sterka stöðu í landinu.

Í stjórnmálum ráða tveir flokkar sem komu upp úr Samstöðu; Laga- og réttlætisflokkurinn (PiS) og borgaraleg vettvangur (PO). PiS er þjóðernissinni, gagnrýnin á ESB og íhaldssöm í gildum. PO er frjálslyndur og Evrópuvinur flokkur. Skilalínurnar liggja oft í spurningum um gildi eins og fjölskyldustefnu, fóstureyðingar og viðhorf til hjónabands samkynhneigðra.

Eftir að PiS náði meirihluta í kosningunum 2015 hafa yfirvöld sett lög sem takmarka fjölmiðlafrelsi og réttaröryggi. Viðkvæmir minnihlutahópar, eins og konur og LGBT fólk, upplifa aukna pólitíska stjórn og mismunun. Þetta hefur valdið miklum viðbrögðum bæði á landsvísu og á alþjóðavettvangi og hefur ESB hótað að svipta Pólland kosningarétti í ESB-málum.

Fyrir kosningarnar árið 2019 mynduðu nokkrir af frjálslyndari flokkunum bandalög til að standa sterkari gegn PiS. PiS fékk enn mest fylgi en missti meirihluta sinn í öldungadeildinni. Þetta þýddi að vald flokksins var nokkuð takmarkað. Kosningaþátttaka árið 2019 var í fyrsta skipti síðan 1989 yfir 50 prósent.

Efnahagur og viðskipti

Pólland hefur jafnan verið landbúnaðarland. Landbúnaður er enn mikilvægur, jafnvel þótt grunnatvinnuvegurinn í dag sé þjónusta. Í landinu er einnig vel þróuð stóriðja og kolaframleiðsla. Vegna stríðsins í Úkraínu hefur Pólland stöðvað allan innflutning á kolum og gasi frá Rússlandi. Þeir flytja nú aðallega inn kol frá Bandaríkjunum og Kína og gas frá Katar og Bandaríkjunum.

Á eftirstríðstímabilinu var áætlunarbúskapur í Póllandi og iðnaður í eigu ríkisins. Vöruframleiðsla var óhagkvæm og vöruskortur, spilling og ólögleg viðskipti á svörtum markaði. Á árunum eftir hröð umskipti yfir í markaðshagkerfi dró úr framleiðslu (VLF). Þetta leiddi til mikils atvinnuleysis og pólsk lífskjör voru mun lægri en í Vestur-Evrópu.

Frá 1992 hefur hagkerfið vaxið jafnt og þétt. Í dag er atvinnuleysi nokkurn veginn það sama og í öðrum ESB löndum, en launastigið er enn lægra. Þetta þýðir að sumir Pólverjar starfa í öðrum ESB/EES löndum. Engu að síður eru lífskjörin að jafna sig á við meðaltalið í ESB og hagkerfið hefur vaxið hraðar en meðaltal ESB undanfarin ár. Hagkerfi Póllands er nú það sjötta stærsta í ESB.

Um 300 fyrirtæki í Póllandi eiga norska eignaraðild og hefur Pólland haldið uppi nánu pólitísku og efnahagslegu samstarfi við Noreg um langt skeið.