Tadsjikistan

Landafræði

Tadsjikistan er land með mörg fjöll og hæðótt landslag. Um helmingur landsins er yfir 3.000 m.a.s.l. og nokkur fjallanna ná yfir 7.000 m.a.s.l. Hæsta fjall landsins er Ismail Salmani (áður "Communistfjellet") í 7.495 m.a.s.l. Net af ám og lækjum rennur í djúpum dölum niður af stórum jöklum í fjöllunum. Aðeins fjögur prósent landsins eru þakin skógi. Láglendið er að mestu ræktað og samanstendur af graslendi, hálfeyðimerkur- og eyðimerkurlandslagi. Loftslag er mjög mismunandi eftir hæð. Á láglendi eru vetur tiltölulega mildir og sumrin heit. Á fjöllum eru vetur kaldir með miklum snjó og sumrin svöl. Tiltölulega lítil úrkoma er í landinu.

Tadsjikistan á við nokkur stór umhverfisvandamál að etja. Iðnvæddur landbúnaður og óhófleg notkun tilbúins áburðar hefur leitt til skaðlegrar mengunar áa og vatns. Framræsting ánna fyrir áveitu í landbúnaði hefur leitt til mikils saltmagns í jarðvegi og grunnvatni. Auk þess er mikil iðnaðar- og loftmengun frá gömlum verksmiðjum.

Saga

Íranar hafa búið í Tadsjikistan síðan um 1000 f.Kr. Svæðið var mikilvæg gatnamót á Silkiveginum, fornri viðskiptaleið milli Kína og Evrópu. Allt fram á 1990 hefur Mið-Asíusvæðið verið stjórnað og sigrað af fjölda mismunandi þjóða og konungsríkja. Þar á meðal voru Alexander mikli um 300 f.Kr., Kushan heimsveldið, Tyrkir og arabar. Undir arabastjórn og íslamska kalífadæminu á áttundu öld urðu íbúarnir múslimar. Á 11. öld var svæðið lagt undir sig Samanídar, Mongólar og Tímúrídar og undir lok 19. aldar náðu Rússar yfirráðum á svæðinu.

Sem hluti af Sovétríkjunum var svæði Tadsjikistan fyrst sameinað Úsbekistan, áður en Tadsjikska SSR var stofnað árið 1929. Þegar "nýja" Tadsjikistan var stofnað samanstóð svæðið af mismunandi þjóðum, án sameinaðs þjóðernis. Fram að upplausn Sovétríkjanna var landið áfram eitt fátækasta undirlýðveldið í sambandinu, með mikilli óánægju með Sovétstjórnina.

Eftir sjálfstæði landsins 1991 lenti landið í borgarastríði 1992–1997. Stríðið leiddi til víðtækra þjáninga og fátæktar. Að minnsta kosti 60.000 manns týndu lífi, yfir milljón var á vergangi og mikilvægir innviðir eins og sjúkrahús, vegir, brýr, hús og verksmiðjur eyðilögðust. Stríðið stóð á milli stjórnararms sem studdur var af Rússum annars vegar og bandalags veraldlegra þjóðernissinna og íslamista hins vegar. Það endaði með því að kommúnistaflokkurinn, sem studdur er af Rússum, tók við völdum.

Samfélag og pólitík

Í Tadsjikistan fara fram kosningar til forsetaembættisins og þingsins, sem starfar samkvæmt forsetakerfi, en kosningarnar eru hvorki frjálsar né lýðræðislegar. Lýðræðisflokkur fólksins í Tadsjikistan og forsetinn Emomalii Rahmon hafa stjórnað landinu síðan 1992. Árið 2015 styrkti Rahmon stöðu sína enn frekar með stjórnarskrárbreytingum sem gera honum nú kleift að gegna embætti forseta um ótakmarkaðan tíma. Hann breytti einnig aldurstakmarkinu til að bjóða sig fram, úr 35 í 30, sem gerði son sinn gjaldgengan.

Vegna ófærðar náttúrunnar eru héruð landsins nánast afskorin hvert frá öðru og ættin eða byggðatengslin eru sterkari en þjóðatengslin. Hin útbreidda fátækt og skortur á þjóðerniskennd hefur einnig orðið gróðrarstía fyrir róttækan íslamisma, eiturlyfjasmygl og glæpi. Landið er því enn háð Rússlandi vegna öryggisáskorana, en einnig efnahagslega.

Heilbrigðiskerfið er illa þróað og útbreiðsla og smit sjúkdóma er algeng. Konur hafa veika stöðu í samfélaginu og ofbeldi, mansal, vændi og áreitni eiga sér oft stað. Mörg hjónabönd eru skipulögð frá barnæsku.

Efnahagur og viðskipti

Tadsjikistan er fátækasta af fyrrum Sovétlýðveldum Mið-Asíu. Upplausn Sovétríkjanna og borgarastyrjöldin hafa leitt til mikils efnahagsvanda. Frá 1985–1995 dróst landsframleiðsla (VLF) á mann árlega saman um meira en tíu prósent. Frá aldamótum hefur verið slakur hagvöxtur en efnahagsumbætur hafa tekið tíma. Landið er meðal þeirra spilltustu í heiminum og erlend fjárfesting er lítil. Félagsleg vandamál landsins hafa leitt til þess að yfir ein milljón Tadsjika hefur búið erlendis. Peningarnir sem erlendir starfsmenn senda heim nema um 50 prósentum af landsframleiðslu.

Meirihluti þjóðarinnar starfar við landbúnað þar sem bómull er mikilvægasta afurðin. Jarðefnavinnsla er mikilvægasta atvinnugreinin fyrir efnahag landsins. Í fjöllunum eru útfellingar af silfri, úrani, kolum, áli og járni. Mikilvægasta náttúruauðlindin eru fossar, þar sem rafmagn er framleitt. Álverið TALCO ein framleiðir meira en helming útflutningstekna og notar meira en 40 prósent af allri raforku í landinu. Fíkniefnasmygl er annar mikilvægur þáttur í efnahagslífi landsins, þó það sé hvergi skráð þar sem það er ólöglegt.